Το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας αποτελεί ένα χρόνιο κοινωνικό ζήτημα, το οποίο συνεχίζει να διαιωνίζεται εξαιτίας του σύνθετου χαρακτήρα και της πολυπλοκότητας του.

Πρόκειται περί μιας σοβαρής κοινωνικής παθογένειας που δε γνωρίζει ούτε σύνορα, ούτε κοινωνικά και μορφωτικά στρώματα και οικονομικά επίπεδα. Εύλογα λοιπόν συμπεραίνουμε ότι η οικονομική κρίση που ταλανίζει τη χώρα μας την τελευταία δεκαετία έχει συντελέσει σημαντικά στην αύξηση των κρουσμάτων ενδοοικογενειακής βίας. Οι λόγοι πίσω από αυτή την έξαρση δεν είναι άλλοι από το αυξημένο άγχος που προκύπτει από τα μειωμένα εισοδήματα και τις οικονομικές δυσκολίες, η ανεργία και η συνυφασμένη με αυτή αβεβαιότητα καθώς και οι περικοπές των κρατικών πόρων που εμποδίζουν την εύρυθμη λειτουργία των κοινωνικών υπηρεσιών.

Παράλληλα, τα μέτρα υγειονομικού ενδιαφέροντος, με χαρακτηριστικότερο τον γενικό εγκλεισμό για διάστημα περίπου δύο μηνών την περασμένη άνοιξη αλλά και την επανάληψη του το φθινόπωρο, με σκοπό την αντιμετώπιση της εξάπλωσης της πανδημίας του COVID-19, οδήγησαν πολλούς στην τηλεργασία, στην αναστολή ακόμη και στην απώλεια της εργασίας τους. Ο αναγκαστικός εγκλεισμός και η απομόνωση από την κοινωνική ζωή, έθρεψαν με τη σειρά τους μια ‘σκιώδη’ και παράλληλα εξελισσόμενη πανδημία, αυτή της ενδοοικογενειακής βίας.

Επακόλουθο του εγκλεισμού είναι πολλοί άνθρωποι να αποκόπτονται από το υποστηρικτικό τους περιβάλλον και να περνούν πολύ χρόνο με κάποιον κακοποιητικό σύντροφο, χωρίς να έχουν δυνατότητα να αναζητήσουν βοήθεια. Θύματα των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας είναι και τα παιδιά εκτός από τους ενήλικες, των οποίων ο ψυχισμός μπορεί να τραυματιστεί ανεπανόρθωτα μένοντας εκτεθειμένα στις συνεχείς εντάσεις και πράξεις βίας.

Η ενδοοικογενειακή βία δεν αποτελεί όμως μόνο ένα κοινωνικό πρόβλημα αλλά και μια αξιόποινη πράξη λόγω της παραβίασης θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πλήττει τον πυρήνα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας καθώς και των ατομικών ελευθεριών, όπως αυτές κατοχυρώνονται συνταγματικά, δηλαδή των αρχών της ισότητας (Αρ.4 Σύνταγμα) και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας του ατόμου (Αρ.5 Σύνταγμα).

Ενδοοικογενειακή βία θεωρείται η τέλεση αξιόποινης πράξης σε βάρος μέλους της οικογένειας, σύμφωνα με την υπάρχουσα νομοθεσία που έχει τεθεί σε εφαρμογή από την ελληνική έννομη τάξη.

Δικαιολογημένα, κρίνεται σωστό να προσδιοριστεί σε πρώτο βαθμό η έννοια της «οικογένειας», προκειμένου να καταστεί σαφές πότε στοιχειοθετείται το έγκλημα της ενδοοικογενειακής βίας.

Βασικό κριτήριο καθορισμού αποτελεί η εγγύτητα της συγγένειας ή της σχέσης που συνδέει διάφορα πρόσωπα.

Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες τροποποιήσεις του ανωτέρω νόμου, ως «οικογένεια» ορίζεται:

Α) Με τη στενή έννοια του όρου: Η κοινότητα που αποτελείται από συζύγους «ή πρόσωπα που συνδέονται με σύμφωνο συμβίωσης» ή γονείς και συγγενείς πρώτου και δευτέρου βαθμού εξ αίματος και τα εξ υιοθεσίας τέκνα τους.

Β) Με την ευρύτερη έννοια του όρου: Στην οικογένεια περιλαμβάνονται, εφόσον συνοικούν, συγγενείς εξ αίματος ή εξ αγχιστείας μέχρι τετάρτου βαθμού και πρόσωπα των οποίων επίτροπος, δικαστικός παραστάτης ή ανάδοχος γονέας έχει οριστεί μέλος της οικογένειας, καθώς και κάθε ανήλικο πρόσωπο που συνοικεί στην οικογένεια.

Γ) Οι διατάξεις του νόμου περί ενδοοικογενειακής βίας εφαρμόζονται και στους μόνιμους συντρόφους και στα τέκνα, κοινά ή ενός εξ αυτών, στους τέως συζύγους, στα μέρη συμφώνου συμβίωσης που έχει λυθεί καθώς και στους τέως μόνιμους συντρόφους.

Ένας ολοκληρωμένος ορισμός της «ενδοοικογενειακής βίας» περιλαμβάνεται στη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης «Για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας», γνωστή ως Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, η οποία ενσωματώθηκε στην ελληνική έννομη τάξη με τον Νόμο υπ’ αριθμόν 4531/2018 (ΦΕΚ 62/Α/5-4-2018- Κωδικοποιημένος).

Συγκεκριμένα, ο όρος «ενδοοικογενειακή βία» αναφέρεται σε όλες τις πράξεις φυσικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής ή οικονομικής βίας οι οποίες συμβαίνουν εντός της οικογένειας ή οικογενειακής μονάδας ή μεταξύ πρώην ή νυν συζύγων ή συντρόφων, ανεξάρτητα ή όχι του κατά πόσου ο δράστης μοιράζεται ή έχει μοιραστεί την ίδια κατοικία με το θύμα.

Από τον ανωτέρω ορισμό γίνεται αντιληπτός ο πολύπλοκος χαρακτήρας του φαινομένου, λόγω των διαφόρων μορφών βίας που τελούνται εντός οικογενειακού πλαισίου, κυρίως με δέκτες-θύματα των επιθέσεων το ένα μέλος του ζευγαριού (συνήθως από άντρες σε γυναίκες) και τα παιδιά (παιδική κακοποίηση).

Περιπτώσεις βίας που ως επί το πλείστον τελούνται εντός της οικογενειακής εστίας και συνεπώς εμπίπτουν στον ορισμό της οικογενειακή βίας είναι:

Ø Σωματική βλάβη με όλες τις διακεκριμένες παραλλαγές της (Αρ.312 ΠΚ) με την πρόκληση σωματικής κάκωσης (π.χ εκδορές, οιδήματα, τραύματα, απώλεια μελών ή οργάνων του σώματος, παραμορφώσεις, αποκοπή νυχιών, ρύπανση του σώματος με ύλες όπως πίσσα κλπ.) η οποία επιφέρει επιβλαβή αποτελέσματα στην ακεραιότητα του σώματος και η βλάβη της υγείας με τη διατάραξη των εσωτερικών λειτουργιών.

· Με την πρόκληση σωματικής βλάβης εξομοιώνεται και η μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία.

Ø Ψυχολογική και λεκτική βία (π.χ βρισιές, προσβολές, υποτιμητικές εκφράσεις, φωνασκίες) που ενδέχεται να επιφέρουν σοβαρές ψυχικές διαταραχές, όπως έντονο στρες, χαμηλή αυτοεκτίμηση, κατάθλιψη, ακόμα και αυτοκτονικές τάσεις.

· Η πρόκληση ψυχικού πόνου είναι ικανή να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, ιδίως με την παρατεταμένη απομόνωση του θύματος.

Ø Παράνομη βία με τον εξαναγκασμό μέλους σε πράξη, παράλειψη ή ανοχή σε κάτι το οποίο εκείνος δεν υποχρεούται. Επιπλέον, η απειλή με την πρόκληση τρόμου ή ανησυχίας, με την απειλή βίας ή άλλης παράνομης πράξης ή παράλειψης με κάθε πρόσφορο τρόπο (λόγια, επιστολή, μήνυμα, mail, νεύματα).

Ø Κοινωνική και οικονομική βία με την αποξένωση από την κοινωνική ζωή (μη εργασιακή απασχόληση) και τον οικονομικό αποκλεισμό (όταν το μέλος δεν έχει πρόσβαση στις τραπεζικές κάρτες ή σε μετρητά).

Ø Σεξουαλική Βία συμπεριλαμβανομένου του βιασμού με τον εξαναγκασμό σε επιχείρηση ή ανοχή γενετήσιας πράξης.

Πρέπει να επισημανθεί ότι βιασμός πλέον στοιχειοθετείται και όταν η γενετήσια πράξη επιχειρείται χωρίς τη συναίνεση του παθόντος.

Ø Προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας όταν τελείται με προτάσεις ή χειρονομίες γενετήσιου χαρακτήρα (π.χ θωπείες) οι οποίες προσβάλλουν βάναυσα την αξιοπρέπεια του άλλου μέλους της οικογένειας.

Δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο της άγνοιας των θυμάτων σχετικά με τη προστασία που παρέχει ο νόμος για περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας. Ως επακόλουθο, τα περιστατικά αυξάνονται και ο δράστης παραμένει ατιμώρητος.

Ανάλογα με τα πραγματικά περιστατικά, το θύμα έχει τη δυνατότητα να ζητήσει προστασία και ενώπιον των πολιτικών και ενώπιων των ποινικών δικαστηρίων.

• Το δικαστήριο, λαμβάνοντας υπόψη τον επικείμενο κίνδυνο και το επείγον ρύθμισης της κατάστασης, έχει το δικαίωμα να εκδώσει Προσωρινή Διαταγή καθώς και ύστερα από αίτηση, το ασφαλιστικό μέτρο της Προσωρινής Ρύθμισης της Κατάστασης.  Συγκεκριμένα, μπορεί να διαταχθεί η απομάκρυνση του καθ’ ου από την οικογενειακή κατοικία, η μετοίκηση, η απαγόρευση να προσεγγίζει τους χώρους κατοικίας ή και εργασίας του αιτούντος, κατοικίες στενών συγγενών του, τα εκπαιδευτήρια των παιδιών και ξενώνες φιλοξενίας.
• Για την λήψη του ανωτέρω ασφαλιστικού μέτρου, τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας πρέπει να γνωρίζουν ότι εάν αδυνατούν να καταβάλουν τα έξοδα των απαιτούμενων δικαστικών δαπανών, παρέχεται το ευεργέτημα της πενίας για το διορισμό δικηγόρου με σκοπό την εκπροσώπηση τους στο δικαστήριο, μόνο με την απόδειξη του περιστατικού βίας.
• Είναι επίσης δυνατή η άσκηση αγωγής διαζυγίου αν το θύμα επιδιώκει τη λύση του γάμου λόγω ισχυρού κλονισμού,  στην περίπτωση διάπραξης εγκλήματος ενδοοικογενειακής βίας μεταξύ των συζύγων.
• Μια ακόμη εναλλακτική είναι η αίτηση για χρηματική ικανοποίηση (αποζημίωση) λόγω ηθικής βλάβης του παθόντος  για πράξεις βίας εντός της οικογένειας.
• Όσον αφορά το ποινικό σκέλος, καθιερώνεται η αυτεπάγγελτη δίωξη των σχετικών με την ενδοοικογενειακή βία εγκλημάτων, καθώς δεν απαιτείται η υποβολή έγκλησης ή αίτησης.

Σε βάρος του υπαιτίου, εφαρμόζεται η αυτόφωρη διαδικασία, με σκοπό την εξασφάλιση ταχείας απονομής δικαιοσύνης και την αποτροπή διαιώνισης περαιτέρω εντάσεων.

• Στα πλαίσια της ποινικής δίκης, το αρμόδιο δικαστήριο έχει το δικαίωμα να διατάξει, για όσο χρονικό διάστημα απαιτείται, την επιβολή περιοριστικών όρων (απομάκρυνση του καθ’ ου από την οικογενειακή κατοικία, η μετοίκηση, η απαγόρευση να προσεγγίζει τους χώρους κατοικίας ή και εργασίας του αιτούντος, κατοικίες στενών συγγενών του, τα εκπαιδευτήρια των παιδιών και ξενώνες φιλοξενίας), εφόσον αυτοί κρίνονται απολύτως αναγκαίοι για την αποτροπή του κινδύνου τέλεσης νέων εγκλημάτων.
• Παράλληλα, ο Ν.3500/2006 καθιέρωσε το θεσμό της ποινικής διαμεσολάβησης για τα πλημμελήματα της ενδοοικογενειακής βίας. Ο αρμόδιος για την άσκηση ποινικής δίωξης εισαγγελέας διερευνά τη δυνατότητα ποινικής διαμεσολάβησης αποσκοπώντας στη συμφιλίωση μεταξύ δράστη και θύματος, μέσω της εξώδικης διευθέτησης των συνεπειών της πράξης, καθώς και στη διατήρηση της οικογενειακής γαλήνης.

Για την γρήγορη και άμεση ικανοποίηση του παθόντος και κατ’ επέκταση, για την αποκατάσταση των σχέσεων, ο φερόμενος ως δράστης θα πρέπει να δηλώσει ανεπιφύλακτα:

• Ότι δε θα τελέσει στο μέλλον οποιαδήποτε πράξη ενδοοικογενειακής βίας
• Να παρακολουθήσει ειδικό συμβουλευτικό-θεραπευτικό πρόγραμμα για την αντιμετώπιση ενδοοικογενειακής βίας σε δημόσιο φορέα
• Να άρει ή να αποκαταστήσει αμέσως τις συνέπειες που προκλήθηκαν από την πράξη και να καταβάλει εύλογη χρηματική ικανοποίηση στον παθόντα.

• Καλέστε ή στείλτε μήνυμα στο Κέντρο Άμεσης Δράσης (100), αναφέροντας τα στοιχεία σας (π.χ ονοματεπώνυμο, διεύθυνση, είδος ανάγκης) ή επισκεφτείτε το πλησιέστερο αστυνομικό τμήμα.

• Μπορείτε να τηλεφωνήσετε ή να στείλετε μήνυμα ηλεκτρονικής διεύθυνσης (e-mail) στις Υπηρεσίες Αντιμετώπισης Ενδοοικογενειακής Βίας της Ελληνικής Αστυνομίας, που λειτουργούν σε όλη την επικράτεια.

• Καταγγελία στην κατά τόπο αρμόδια Εισαγγελική Αρχή. Οι αρμόδιες αστυνομικές και ανακριτικές αρχές έχουν την υποχρέωση εχεμύθειας και διατήρησης του απορρήτου των στοιχείων του δράστη και του θύματος ενδοοικογενειακής βίας, όπως επιτάσσει το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (Αρ.9 Σύνταγμα).

• Απευθυνθείτε στη Γενική Γραμματεία Ισότητας Φύλων (ΓΓΙΦ – www.isotita.gr, www.womensos.gr ), αρμόδιο κυβερνητικό φορέα για την πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας καλώντας στη γραμμή υποστήριξης 15900 ή στείλτε mail στο sos15900@isotita.gr, για την παροχή νομικής και συμβουλευτικής υποστήριξης καθώς και φιλοξενίας σε ξενώνες διαμονής.

• Καλέστε στη 24ωρη τηλεφωνική γραμμή 197 του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης.

• Αναζήτηση πρώτων βοηθειών σε κάποιο γιατρό ή στο πλησιέστερο νοσοκομείο.

• Αναζήτηση βοήθειας και υποστήριξης σε εξειδικευμένες με θέματα ενδοοικογενειακής βίας ΜΚΟ (π.χ, https://diotima.org.gr (www.facebook.com/DiotimaHelpdesk ), εκκλησίες ή θρησκευτικούς και κοινωνικούς φορείς για την παροχή ηθικής συμπαράστασης και υλικής συνδρομής.

• Αν είστε εκπαιδευτικός και διαπιστώσετε ότι έχει διαπραχθεί σε βάρος μαθητή έγκλημα ενδοοικογενειακής βίας, οφείλετε χωρίς καθυστέρηση, να ενημερώσετε το διευθυντή της σχολικής μονάδας ή να καταφύγετε και να αναφέρετε το περιστατικό στην Εισαγγελία Ανηλίκων. Ο διευθυντής με τη σειρά του έχει υποχρέωση να ενημερώσει για την αξιόποινη πράξη την πλησιέστερη αστυνομική αρχή ή τον αρμόδιο εισαγγελέα.

Για να σπάσει λοιπόν ο κύκλος της βίας, είναι κρίσιμο να καλλιεργηθεί ένα αίσθημα εμπιστοσύνης στα θύματα ενδοοικογενειακής βίας σχετικά με την αποτελεσματική εφαρμογή του νομικού πλαισίου και της κρατικής μέριμνας, προκειμένου αυτά να αναζητήσουν βοήθεια.
Επειδή η ενδοοικογενειακή βία, εκτός από κοινωνικό ζήτημα που διογκώνεται σε χαλεπούς καιρούς (όπως αυτή τη στιγμή που εφαρμόζεται ο δεύτερος γενικός εγκλεισμός στην χώρα μας), είναι και πρέπει να αντιμετωπίζεται ως έγκλημα. Είναι χρέος τόσο των φορέων απονομής δικαιοσύνης, όσο και της κοινωνίας εν συνόλω να επιδεικνύει μηδενική ανοχή και άμεσα αντανακλαστικά σε κάθε πράξη βίας.
 

Νικόλας Καραμπατζός, Δικηγόρος, LL.M, Swansea University*
*Με τη πολύτιμη συμβολή της Χαράς Χιόνη-Χότουμαν, Δικηγόρου, υπ ΔΝ ΕΚΠΑ, ΜΔΕ Ποινικού Δικαίου-Ποινικής Δικονομίας